Báo chí dữ liệu không còn là sân chơi dành riêng cho các chuyên gia công nghệ, mà đang trở thành kỹ năng thiết yếu đối với nhà báo hiện đại. Để có thể khai thác, xử lý và trực quan hóa dữ liệu một cách hiệu quả, các nhà báo cần làm quen với một loạt công cụ đa dạng, từ thu thập, phân tích đến kể chuyện bằng hình ảnh. Hãy cùng Mytoon tìm hiểu về các công cụ này qua bài viết dưới đây để khám phá cách tạo nên những sản phẩm báo chí dữ liệu chất lượng và có sức ảnh hưởng.

Công cụ thu thập và khai thác dữ liệu

Google Sheets & Microsoft Excel

Đây là hai công cụ cơ bản nhưng cực kỳ hữu ích, nhất là khi nhà báo cần xử lý các bảng dữ liệu được cung cấp sẵn dưới dạng CSV hoặc Excel. Ngoài việc sử dụng để tổng hợp và lưu trữ thông tin, các công cụ này còn giúp kiểm tra nhanh các sai số, thực hiện phép tính cơ bản hoặc lọc thông tin theo tiêu chí.

Google Forms

Công cụ này thường được sử dụng để thiết kế bảng khảo sát, đặc biệt trong các phóng sự cần dữ liệu thực địa từ cộng đồng hoặc nhóm người cụ thể. Điều quan trọng là dữ liệu được thu thập tự động chuyển vào Google Sheets, từ đó giúp tiết kiệm thời gian và giảm rủi ro sai lệch trong khâu nhập liệu thủ công.

Web Scraping Tools (Import.io, Octoparse, ParseHub)

Web Scraping Tools như ParseHub, Octoparse hoặc Import.io cho phép nhà báo “gặt” dữ liệu từ các website công khai mà không có chức năng tải xuống. Ví dụ, nếu bạn muốn lấy toàn bộ thông tin giá đất từ một trang web bất động sản, các công cụ này có thể tự động quét nội dung theo cấu trúc định sẵn và xuất ra bảng dữ liệu có thể xử lý được. Đây là cách làm hiệu quả trong các cuộc điều tra cần phân tích một lượng lớn thông tin phân tán.

Ngoài ra, các nhà báo chuyên sâu còn dùng ngôn ngữ lập trình như Python (với thư viện BeautifulSoup, Scrapy) để xây dựng trình thu thập dữ liệu tự động. Điều này mang lại tính tùy chỉnh cao, đặc biệt khi cần “cào” dữ liệu từ nhiều trang với cấu trúc phức tạp hoặc cập nhật theo thời gian thực.

Công cụ phân tích và xử lý dữ liệu

OpenRefine

Là công cụ chuyên dùng để làm sạch dữ liệu – một bước rất quan trọng trong báo chí dữ liệu mà đôi khi bị bỏ qua. Dữ liệu thô, dù lấy từ nguồn chính thống, thường rất bừa bộn: tên bị viết khác nhau, định dạng ngày tháng không thống nhất, dữ liệu bị thiếu hoặc trùng lặp. OpenRefine cho phép người dùng dễ dàng tìm ra các lỗi như vậy bằng cách nhóm các giá trị tương tự, lọc dữ liệu nhanh, hoặc thống kê theo cụm.

Chẳng hạn, nếu bạn đang phân tích dữ liệu về doanh nghiệp tại Hà Nội và nhận thấy cùng một địa điểm được ghi thành “Hà Nội”, “Ha Noi”, “HN”, “hanoi”… OpenRefine có thể gom nhóm và chuẩn hóa thành một định dạng thống nhất chỉ với vài thao tác. Điều đặc biệt là công cụ này còn lưu lại toàn bộ lịch sử thao tác, giúp việc kiểm tra và lặp lại trở nên dễ dàng, minh bạch, một yêu cầu rất cần thiết trong các sản phẩm báo chí chuyên nghiệp.

Flourish & Datawrapper

Cả hai công cụ này không chỉ là nền tảng trực quan hóa dữ liệu, mà còn có khả năng hỗ trợ phân tích dữ liệu cơ bản ngay trên giao diện. Khi nhập một bảng dữ liệu lên Flourish hoặc Datawrapper, bạn có thể nhanh chóng xác định các xu hướng bằng cách thử các biểu đồ dạng cột, đường, bản đồ hoặc phân bố. Trong quá trình đó, các công cụ này giúp phát hiện điểm bất thường, phân nhóm dữ liệu theo điều kiện (ví dụ theo vùng miền, giới tính, thời gian…), từ đó mở ra các hướng phân tích sâu hơn.

Một điểm mạnh của Flourish là khả năng tạo ra các trực quan tương tác – nơi độc giả có thể chọn lọc dữ liệu theo ý muốn. Trong khi đó, Datawrapper lại tối ưu cho việc xuất biểu đồ tĩnh chất lượng cao, phù hợp với các bài báo cần in ấn hoặc chia sẻ dưới dạng ảnh. Cả hai đều không đòi hỏi kiến thức lập trình, giao diện thân thiện, hỗ trợ tiếng Việt và hoạt động mượt trên trình duyệt, rất phù hợp cho các tòa soạn nhỏ hoặc nhà báo độc lập.

Xem thêm: Báo chí dữ liệu – Sức mạnh từ những con số

Công cụ kể chuyện và trình bày dữ liệu

Việc xử lý và trực quan hóa dữ liệu chưa đủ để tạo nên một sản phẩm báo chí dữ liệu hấp dẫn. Câu chuyện cần được dẫn dắt theo logic, trình bày mạch lạc và giàu trải nghiệm người dùng. Đây là lúc các công cụ kể chuyện bằng dữ liệu phát huy tác dụng.

Shorthand

Shorthand là nền tảng thiết kế báo dài theo dạng scrollytelling, người đọc có thể cuộn chuột để từng lớp nội dung được trình bày tuần tự như một câu chuyện điện ảnh. Tính năng nổi bật là khả năng kết hợp văn bản, hình ảnh, biểu đồ và video thành một “hành trình thông tin”. Nhờ đó, những nội dung mang tính dữ liệu vốn dễ gây khô khan trở nên sống động và dễ tiếp cận hơn. Các tòa soạn lớn như BBC hay The Guardian đều sử dụng Shorthand trong các dự án báo chí dữ liệu nổi bật.

Ví dụ, trong một bài điều tra về nạn ô nhiễm không khí, bạn có thể dẫn dắt người đọc bằng các mốc thời gian, biểu đồ mức độ ô nhiễm theo từng khu vực, trích dẫn chuyên gia xen kẽ hình ảnh thực địa. Shorthand cho phép dàn dựng tất cả những yếu tố đó thành một câu chuyện mạch lạc và hấp dẫn chỉ bằng thao tác kéo-thả.

Knight Lab Tools: TimelineJS và StoryMapJS

Đây là bộ công cụ mã nguồn mở do Northwestern University phát triển, hỗ trợ nhà báo kể chuyện theo chiều không gian và thời gian.

TimelineJS cho phép tạo dòng thời gian tương tác, rất phù hợp để kể các sự kiện theo chuỗi, ví dụ: tiến trình một vụ kiện tụng, diễn biến của một chiến dịch tranh cử, hoặc hành trình phát triển một dịch bệnh. Chỉ cần chuẩn bị một bảng tính đơn giản trên Google Sheets, TimelineJS sẽ tự động hóa thành một dòng thời gian có thể nhúng vào website, báo điện tử.

StoryMapJS giúp kể chuyện dựa trên bản đồ, lý tưởng với những bài báo khám phá, hành trình di cư, khảo sát môi trường theo địa điểm… Người đọc có thể theo dõi câu chuyện khi di chuyển qua từng điểm đánh dấu trên bản đồ, một hình thức trực quan dễ tiếp cận, đặc biệt với những đối tượng thích học qua thị giác.

Như vậy, làm báo trong thời đại số không chỉ là viết tin nhanh hay đăng ảnh hấp dẫn, mà còn là khả năng khai thác và kể chuyện từ dữ liệu một cách có chiều sâu và thuyết phục. Những công cụ như OpenRefine, Flourish, Shorthand hay TimelineJS không phải là lựa chọn tùy ý, mà chính là “bộ công cụ nghề nghiệp” cần thiết nếu bạn muốn bước vào lĩnh vực báo chí dữ liệu một cách bài bản. Cùng với kỹ năng tư duy phản biện, sự cẩn trọng với nguồn tin và ý thức minh bạch, việc làm chủ những công cụ này sẽ giúp nhà báo hiện đại viết nên những câu chuyện có giá trị bền vững và sức ảnh hưởng thực sự trong xã hội.